Bijeljina, 29. novembar 2025. – Kineske kompanije, državne i privatne, posljednjih godina postaju ključni igrači u energetskom sektoru Bosne i Hercegovine. Od izgradnje termoelektrana na ugalj do velikih hidroenergetskih i solarnih projekata, ulaganja iz Kine donose stotine miliona eura kapitala, ali izazivaju i kontroverze oko transparentnosti, uslova ugovora i uticaja na lokalnu sredinu. Hidroelektrana Dabar – najveći takav projekt u posljednjih nekoliko decenija – ilustrira razmjere kineskog prisustva i izazove koji ga prate.

Kineski državni i privatni igrači u energetici BiH

Kineske investicije i krediti u BiH naglo su porasli nakon 2019. godine, čineći Kinu jednim od najvećih partnera u sektorima energetike, transporta i industrije metala . Prema podacima američkih istraživača, u BiH je uloženo oko 3 milijarde USD kineskog kapitala – uključujući 610 miliona USD direktnih investicija od 2019. do 2021. te 2,44 milijarde USD kredita od 2010. do 2022. godine . Dok Evropska unija pooštrava provjere kineskih ulaganja, u BiH takvih kontrola gotovo da nema , što je otvorilo vrata kineskim kompanijama da postanu de facto glavni finansijeri, kreditori i izvođači novih energetskih objekata .

Među vodećim kineskim akterima u BiH dominiraju velike državne korporacije koje stoje iza Pekinga. China Gezhouba Group Corporation (CGGC), građevinski gigant za hidroenergetske projekte, glavni je izvođač radova na Hidroelektrani Dabar . Dongfang Electric Corporation (DEC) učestvovao je u izgradnji Termoelektrane Stanari, prve postratne termoelektrane u BiH, a sarađuje i na projektu solarne elektrane kod Bileće . Tu su i China National Aero-Technology International Engineering (AVIC-ENG) – partner za hidroelektrane na Bistrici i planiranu HE Buk Bijela – te China International Water & Electric (CWE), koji je ranije dostavio ponudu za finansiranje 85% projekta HE Dabar . Kineske kompanije pojavljuju se i u sektoru obnovljivih izvora: državni konglomerat Norinco International iskazao je interes za gradnju solarne elektrane od 125 MW kod Stoca (ulaganje ~110 miliona eura) kroz preuzimanje lokalne firme nosioca koncesije . Gotovo sve ove firme oslanjaju se na podršku kineskih državnih banaka, prije svega Exim banke i Kineske razvojne banke, čime je jasno da iza prodora Kine u energetski sektor regiona stoji zvanični Peking .

Ključni projekti i ugovori: od Stanara do HE Dabar

Kineski investitori uključeni su u neke od najvećih energetskih projekata širom BiH u posljednjih desetak godina:

TE Stanari (300 MW) – Prva novoizgrađena termoelektrana u BiH od 1980-ih, dovršena 2016. godine, izgrađena je u saradnji privatne kompanije EFT sa kineskim partnerima. Projekat je vrijedan oko 550 miliona eura, a finansiran je dijelom kreditom Kineske razvojne banke . Izvođač radova bila je kineska firma Dongfang Electric, uz učešće domaćeg kapitala (EFT Vuka Hamovića) . Stanari su danas u pogonu, ali pratile su ih kontroverze oko pogodovanja investitoru i gubitka od najmanje 100 miliona KM za budžet RS kroz ustupke vlasti prilikom realizacije .

• TE Tuzla Blok 7 (450 MW) – Najavljivan kao najveća poslijeratna investicija u elektroenergetici BiH (vrijednost oko 722 miliona eura) , ovaj projekat razvijala je Elektroprivreda BiH uz kinesku kompaniju Gezhouba kao glavnog izvođača i kredit Exim banke (rok otplate 15 godina uz 5 godina grace period) . Ugovor je potpisan 2019., ali izgradnja nikada nije započela. Prvo je američki General Electric odustao od isporuke opreme, nakon čega kineski konzorcij nije mogao ispoštovati ugovorene uslove, a Vlada FBiH je naložila raskid ugovora . Ovaj slučaj ilustruje rizike – tehnološke i regulatorne – s kojima se kineski projekti mogu suočiti u BiH. Slična sudbina zadesila je i planiranu TE Banovići (350 MW), gdje je rudnik Banovići potpisao strateško partnerstvo sa Dongfang Electric vrijedno 450 miliona eura , ali projekat nije odmakao dalje od početnih najava, između ostalog i zbog zaokreta Kine ka obustavi finansiranja uglja u inostranstvu 2021. godine .

• HE Dabar (160 MW) – Najveći hidroenergetski projekt u BiH i jedan od najvećih na Balkanu uopće u posljednjih 30 godina . Ovaj projekt vrijedan oko 338 miliona eura (661 milion KM) predstavlja krunu kineskog angažmana u obnovljive izvore u BiH . U maju 2020. potpisan je ugovor sa kineskom kompanijom Gezhouba Group, uz garanciju Vlade RS za 85% vrijednosti (kredit kineske Exim banke) i učešće Elektroprivrede RS od 15% . Radovi su svečano otpočeli tek u junu 2023. polaganjem kamena temeljca, nakon višegodišnjih priprema i kašnjenja . HE Dabar je dio šireg sistema “Gornji horizonti” u istočnoj Hercegovini, koji uključuje i buduće HE Bileća i HE Nevesinje . Prema planu, Dabar će godišnje proizvoditi oko 285 GWh struje, a dodatnih ~265 GWh generisaće se zahvaljujući njenoj vodi u nizvodnim elektranama Trebinje 1, Trebinje 2 i Dubrovnik . Rok za završetak je 46 mjeseci, odnosno 2027. godina, kada se očekuje puštanje na mrežu .

• Ostali projekti – Kinezi su izrazili interes i za niz drugih energetskih poduhvata. Vlada RS potpisala je memorandum s AVIC-ENG za gradnju HE Buk Bijela (93 MW na Drini, ~195 miliona eura) , no realizacija čeka rasplet oko ekoloških dozvola i saradnje sa susjednom Srbijom. Hidroelektrane Bistrica (tri manje derivacijske HE ukupno ~45 MW) gradi takođe AVIC-ENG kroz ugovor vrijedan 102 miliona eura ; projekat je, međutim, opterećen tužbama ekoloških organizacija zbog sumnji u kvalitet studija uticaja na okoliš . U oblasti obnovljivih izvora, pored spomenutih solarnih parkova Bileća i Stolac, kineski investitori razmatrali su i vjetropark Kamengrad kod Sanskog Mosta (kineska Energy China i China Energy Engineering potpisali su pismo namjere 2017. za TE/vjetroelektranu vrijednu preko milijardu eura), ali ni taj projekat nije zaživio . Značajno je da je kineski predsjednik Xi Jinping 2021. najavio obustavu gradnje novih termoelektrana na ugalj u inostranstvu – otada su praktično svi planovi za TE u BiH sa kineskim učešćem stavljeni na led ili otkazani, što je preusmjerilo kineski fokus ka hidro i solarnim investicijama.

Hidroelektrana Dabar – simbol kineskog ulaganja u BiH

HE Dabar, smještena na slivu rijeke Zalomke u istočnoj Hercegovini, postala je emblematičan primjer kineskog prisustva. Ova 160-megavatna elektrana gradi se u partnerstvu Elektroprivrede RS sa kineskom kompanijom Gezhouba, u okviru globalne inicijative “Jedan pojas, jedan put”, kako je to istakao kineski ambasador Ji Ping na ceremoniji početka radova . Kineska strana ne učestvuje samo kao izvođač već i kao kreditor – Exim banka Kine kreditira 85% troškova, uz punu garanciju Republike Srpske . Prema riječima Luke Petrovića, direktora ERS, ukupna vrijednost od oko 340 miliona eura za 159 MW instalisane snage smatra se povoljnom cijenom ispod tržišne , imajući u vidu očekivanu godišnju proizvodnju.

No, realizaciju prate i kontroverze. Detalji ugovora sa Kinezima i kreditnog aranžmana proglašeni su tajnom – uprava Hidroelektrana na Trebišnjici (HET) odbila je objaviti te dokumente čak i nakon zahtjeva po Zakonu o slobodi pristupa informacijama . Centar za životnu sredinu iz Banjaluke tužio je ERS zbog skrivanja ugovora o gradnji HE Dabar i kreditnog sporazuma , upozoravajući da javnost nema saznanja o tome dokle će sezati akumulaciono jezero i koja će sela biti potopljena. Mještani nevesinjskog kraja podijeljeni su – dio priželjkuje naknade za eksproprisanu zemlju, dok većina strahuje od dugoročnih posljedica po životnu sredinu i izvorišta vode. Na terenu, radovi su u punom zamahu od ljeta 2023: probijen je glavni dovodni tunel (gradi ga domaća firma Integral inženjering) , a kineski radnici rade na pripremi temelja brane i mašinske zgrade.

Kineski radnici angažovani na izgradnji HE Dabar – najvećeg hidroenergetskog projekta u BiH. Oko stotinu radnika iz Kine trenutno radi na gradilištu, uz tridesetak domaćih, a planirano je da se broj lokalno zaposlenih poveća tokom narednih faza projekta . Projekat finansiraju kineske institucije uz garancije RS, što ilustrira model kineskog ulaganja na Balkanu.

Predstavnici vlasti RS ističu da je HE Dabar “projekat koji će preporoditi Hercegovinu” konstantnim izvorom električne energije i dvostrukim povećanjem proizvodnje HET-a po dovršetku sistema Gornji horizonti . Ipak, stručnjaci i aktivisti upozoravaju da bez pune transparentnosti i poštivanja ekoloških standarda, ovaj projekat može postati primjer loše prakse. Već sada prate ga kašnjenja (ideja o HE Dabar stara je decenijama, kamen temeljac postavljen je tek 2023. ) i sumnje u “netransparentan dogovor iza zatvorenih vrata”. Sve to čini HE Dabar testom za kinesko poslovanje u BiH: hoće li opravdati najave ili potvrditi bojazni onih koji kritikuju kineske investicije?

Poslovna praksa kineskih kompanija: netransparentnost i izazovi

Ulazak kineskog kapitala u BiH često prate kontroverze. Krediti kineskih državnih banaka obično dolaze uz stroge klauzule povjerljivosti, pa vlasti ne otkrivaju njihove uslove javnosti . Tek naknadno se sazna za potencijalno rizične odredbe – poput onih zabilježenih u Grčkoj i Crnoj Gori – da u slučaju neotplate Kina može tražiti kontrolu nad strateškom imovinom države . U BiH je najveći problem upravo nedostatak transparentnosti: javnost ostaje uskraćena za ključne informacije o garancijama i obavezama prema kineskim kreditorima, što, prema ocjenama analitičara, pogoduje korumpiranim domaćim političarima .

Osim toga, sumnje na korupciju i pogodovanje prate mnoge projekte. Mediji su pisali o povezivanju kineskih kompanija s lokalnim moćnicima: primjer je Vuk Hamović (EFT) i njegovi poslovi s Kinezima u RS – od Stanara do solarne elektrane Bileća – gdje je koncesija navodno namještena u njegovu korist . I sama kineska kompanija DEC, partner u tim projektima, bila je predmet istrage kineske antikorupcijske agencije 2015. zbog mita koje su primali njeni čelnici . Kineske firme često dobijaju poslove i bez otvorene međunarodne konkurencije, kroz direktne sporazume ili jedinične ponude na tenderima. U slučaju HE Dabar, tender za prve radove (tunel) 2016. dobila je upravo Gezhouba kao jedini ponuđač na 131 milion KM vrijedan posao , a kasnije su se Kinezi uključili i u ostatak projekta kroz međudržavne dogovore.

Efikasnost realizacije takođe je dvojaka. S jedne strane, kineske kompanije raspolažu ogromnim kapacitetima i iskustvom: Gezhouba spada među najveće svjetske graditelje brana (učestvovala u gradnji 4 od 8 najviših brana na svijetu) . Nakon početnog odlaganja, radovi na Dabru sada teku “planiranom dinamikom” , a Stanari su izgrađeni u predviđenom roku. S druge strane, kašnjenja su česta u pripremnoj fazi zbog spornih procedura i finansijskih pregovora – vlasti RS su godinama najavljivale dolazak kineskih radnika i početak gradnje Dabra još od 2019., ali gradilišta su zjapila prazna sve do polovine 2023. . Slično, projekat Bloka 7 Tuzla izgubio je skoro deceniju u najavama prije nego što je propao zbog tehnoloških i političkih prepreka .

Izazovi se javljaju i na polju ekoloških standarda i društvene odgovornosti. Kineske firme su globalno kritikovane zbog kršenja okolišnih propisa i uslova rada: primjer je Norinco, koji je na meti kritika zbog uticaja TE Sendou u Senegalu na okolinu, loših uslova za radnike u Zambiji, te projekata hidrocentrala u Etiopiji koji su raselili lokalno stanovništvo . U BiH su ekološka udruženja digla glas protiv nekoliko kineskih investicija – od blokiranog projekta Buk Bijela (potop kanjona Drine) do spomenutih HE Bistrica i Dabar – tvrdeći da se studije uticaja često provode pro forma i bez učešća javnosti . Nedavno je protiv dozvola za HE na Bistrici podneseno više tužbi, od kojih je jedna već usvojena na sudu .

Ukratko, kineski model poslovanja donio je BiH preko potrebna ulaganja, ali “unosne poslove karakterišu sporni krediti, netransparentnost i sumnja na korupciju”, kako ih opisuje jedna analiza . Vlasti, posebno u entitetu RS, sve se više okreću Kini zbog manjka finansija sa Zapada, pa i kao aduta u političkim nadmudrivanjima sa EU . Time Kina jača svoj uticaj, dok se lokalni akteri nadaju brzom profitu – no ostaje pitanje po koju cijenu za javni interes.

Cijene projekata – kineska ponuda između uštede i rizika

Finansijski aspekt kineskih ulaganja često se predstavlja kao povoljan, ali zahtijeva pažljivo sagledavanje. Hidroelektrana Dabar se gradi za oko 340 miliona eura, što je približno 2,1 milion eura po megavatu instalisane snage. Za hidroenergetski projekt u zahtjevnom terenu to se može smatrati razumnom cifrom – zvaničnici ERS ističu da je to “ispod svake cijene na tržištu” za takav kapacitet . Poređenja radi, manja neostvarena HE Vranduk (20 MW) bila je ugovorena na oko 100 miliona eura sa evropskim kompanijama prije nego što su one odustale, što ukazuje da kineske firme ulaze i u projekte gdje drugi procijene da nisu isplativi .

Kod termoenergetskih projekata, kineske ponude su takođe agresivne: TE Tuzla 7 od 450 MW bila je dogovorena za 722 miliona eura , dakle oko 1,6 miliona eura po MW – relativno niska cijena u odnosu na evropske standarde gradnje, što je i bio razlog zbog kojeg je kineski kredit i angažman prvobitno prihvaćen. TE Stanari koštala je oko 550 miliona eura za 300 MW, približno 1,8 miliona eura/MW, uz tehnologiju koju je u potpunosti isporučio DEC . Niži troškovi djelimično su rezultat jeftinije kineske opreme i masovnog iskustva koje ove kompanije imaju (što skraćuje rok gradnje), ali valja imati na umu da “jeftino” ne znači i bez rizika. U slučaju Tuzle 7, ispostavilo se da kineska ponuda nije pokrila kritične komponente prema EU standardima – zavisili su od podizvođača General Electric, što je dovelo do raskida. Dakle, potencijalne uštede mogu se poništiti ako projekat ne zadovolji tehničke ili ekološke kriterije.

Još jedna dimenzija cijene su kreditni uslovi. Kineski državni kreditori nude relativno kratke rokove otplate (npr. 15 godina za Tuzlu 7 uz 5 godina grejs period) , što znači da će teret otplate pasti u periodu kad projekat tek zaživi. Također, potencijalni penali u slučaju prijevremenog raskida ili nemogućnosti otplate često su nepoznati javnosti. U najgorem slučaju, BiH bi se mogla naći zadužena za projekte koji ne rade punim kapacitetom (zbog promjene tržišta ili regulatornih uslova), ali kredit ostaje obaveza. Stoga ekonomisti upozoravaju da treba računati ukupni životni trošak kineskih investicija, uključujući dugoročne finansijske implikacije i moguće troškove sanacije okoliša. Kineske ponude često dolaze kao “ključ u ruke” paketi – brza gradnja i finansiranje – dok naknadni troškovi (održavanje, emisije, uticaj na zajednicu) ostaju domaćim vlastima i građanima.

Kineski poslovni model u BiH: krediti, oprema, radna snaga i lokalni partneri

Kombinacija kojom kineske kompanije nastupaju u BiH obično uključuje državni kredit, uvoznu opremu, vlastitu radnu snagu i domaće partnere kao posrednike. Model je uočen na gotovo svim projektima:

• Finansiranje kroz zaduženje – Umjesto klasičnih stranih investicija, češće se radi o kreditima koje će vraćati javna preduzeća ili vlade. Ugovor za HE Dabar je tako koncipiran da Exim banka daje zajam, a Republika Srpska garantuje otplatu . Stručnjaci ovo nazivaju više kreditnom ekspanzijom nego investicijom: Kina plasira svoj kapital uz osiguranje, a BiH dobija objekat uz povećanje duga. Pozitivno je što se obezbjeđuje novac za velike projekte koji bi inače teško našli finansijere, ali negativno je što javnost ostaje dužna i što se zaduženje često drži daleko od očiju javnosti.

• Tehnologija i oprema iz Kine – Kineske firme uglavnom dovode vlastitu opremu i materijale, od turbina do čeličnih konstrukcija. Oslanjanje na kinesku tehnologiju pomaže da ponuda bude jeftinija, ali izaziva pitanja kompatibilnosti sa EU standardima i rezervnim dijelovima. U slučaju Stanara, kompletna oprema uvezena je iz Kine, dok je za Tuzlu 7 bilo planirano slično rješenje prije komplikacija sa zapadnim dobavljačem . Prednost je što domaća preduzeća nisu opterećena nabavkama, ali mana je minimalan transfer tehnologije lokalnoj industriji.

• Radna snaga: kineski radnici vs. domaći – Na gradilištima kineskih projekata primjetan je angažman radnika iz Kine. Trenutno na HE Dabar radi oko 100 Kineza i 30 domaćih radnika ; kineski izvođač planira dovesti i do 180 svojih radnika, ali obećava i uključivanje preko 300 lokalnih radnika u kasnijim fazama . U početnim fazama građevinski poslovi oslanjaju se na kineske radnike zbog specifičnih vještina ili jednostavno zato što izvođač preferira vlastitu radnu snagu. Ovo smanjuje neposrednu korist za zapošljavanje u lokalnoj zajednici i ponekad dovodi do kulturnih/barijernih izazova na terenu. Tek kasnije se, pod pritiskom javnosti ili zbog prirode posla, uključi veći broj domaćih radnika i podizvođača.

• Lokalni partneri i političke veze – Skoro nijedan veći kineski aranžman u BiH ne ide bez domaćeg posrednika. Bilo da je to privatni investitor poput EFT-a u Stanarima, ili entitetska elektroprivreda, ili privatna firma koja drži koncesiju (poput porodice Nikolić u slučaju solarne elektrane Stolac) , kineske kompanije ulaze u zajedničke projekte umjesto da djeluju potpuno samostalno. Često su ti lokalni partneri bliski centrima moći: Integral inženjering u RS dobija podugovore (tuneli za Dabar) , dok je u FBiH projekat Tuzla 7 bio moguć samo uz saglasnost federalne vlade i garanciju Parlamenta FBiH. Ovaj pristup olakšava dobijanje dozvola i političku podršku, ali otvara prostor za pogodbe “ispod stola” – domaći partneri mogu ostvariti enormnu korist uz malu investiciju, a odgovornost za rizike prebacuje se na državu.

U konačnici, kineski model u BiH predstavlja spoj ekonomskih i političkih interesa. Kineske firme donose kapital i graditeljsko iskustvo, dok domaći akteri vide priliku za razvoj infrastrukture koju sami ne mogu finansirati. Međutim, nedostatak transparentnosti i potencijalna zavisnost od kineskih kredita izazivaju zabrinutost: ekonomistica Svetlana Cenić ocjenjuje da se vlasti okreću Kini jer nemaju drugog izbora za svježe finansije, ali i da Kina služi kao sredstvo pritiska prema Zapadu . “Okrenu se bilo kome od koga mogu dobiti pare, a Kina im dobro dođe da zaprijete Zapadu”, kaže Cenić, aludirajući na geopolitičku dimenziju ovih poslova.

Zaključak

Kineske investicije i graditeljski poduhvati već sada bitno utiču na energetski sektor Bosne i Hercegovine. Projekti poput HE Dabar simbol su onoga što kinesko partnerstvo nudi – veliki infrastrukturni zamah uz finansijsku injekciju – ali i upozorenje o tome šta takvi aranžmani nose iza kulisa. S jedne strane, BiH dobija šansu da izgradi elektrane i puteve koje je godinama planirala, dok se drugi investitori povlače. S druge strane, cijena tog razvoja mjeri se ne samo milionima eura duga, nego i povjerenjem javnosti: od zatvorenih ugovora i mogućih ekoloških posljedica, do pitanja hoće li obećani benefiti stići široj zajednici ili tek uskom krugu privilegovanih.

Kinesko prisustvo u energetici BiH nastaviće rasti, posebno u sektoru obnovljivih izvora nakon odustajanja od uglja. Ključno je da domaće institucije nauče lekcije iz dosadašnjih iskustava – da insistiraju na transparentnosti, poštivanju propisa i zaštiti interesa građana. Samo tako će se osigurati da projekti poput hidroelektrane Dabar zaista budu “istorijski uspjeh”, a ne još jedan poduhvat čiju će pravu cijenu tek otkriti buduće generacije.

/ / /

"Standard Prva" d.o.o. Bijeljina je kompanija registrovana u Bijeljini pri Okružnom privrednom sudu u Bijeljini. Djelatnosti kompanije su računovodstvo, otkupi potraživanja, angel investing i druge povezane usluge. Distressed debt je dio grupacije u okviru koga firma otkupljuje potraživanja koja funkcionišu i ne vraćaju se redovno.

AK Stevanović je vodeća advokatska kuća u regionu sa sjedištem u Bijeljini. Skraćenica predstavlja Advokatsku kancelariju Stevanović Vesne i Advokatsku kancelariju Stevanović Miloša.

Kontakt za medije press@advokati-stevanovic.com ili putem telefona 00 387 55 230 000 kao i na 00387 55 22 4444