Grčka je nedavno potpisala istorijski sporazum sa američkim energetskim gigantom ExxonMobil i partnerima Energean i HelleniQ Energy, kojim se pokreće prvo istražno bušenje prirodnog gasa u Grčkoj poslije gotovo 40 godina pauze . Ovaj dogovor označava dramatičan zaokret Atine u energetskoj politici ka tješnoj saradnji sa Sjedinjenim Američkim Državama. Potpisivanje ugovora pozdravljeno je kao otvaranje “novog poglavlja u energetskoj istoriji Grčke” , što ilustruje koliki značaj vlasti pridaju ovom projektu. U nastavku analiziramo zašto je ovo prvi takav sporazum poslije četiri decenije i kako on mijenja geopolitičku i energetsku sliku Evrope – posebno Balkana – u kontekstu bezbjednosti snabdijevanja, udaljavanja od ruskog gasa i novih pravaca transporta.

Istorijski sporazum poslije 40 godina zastoja

Blok 2 u Jonskom moru, zapadno od Krfa, biće poprište prvog grčkog offshore (priobalnog) bušenja gasa od ranih 1980-ih . Grčka je decenijama oklevala sa eksploatacijom svojih podmorskih rezervi – djelom zbog geopolitičkih tenzija i sporova u istočnom Mediteranu, a djelom zbog ekoloških zabrinutosti i nedostatka velikih otkrića. Posljednjih 40 godina vladala je praksa neeksploatisanja podmorja, sve do ovog preokreta. Energetski ministar Stavros Papastavru nazvao je novi ugovor “istorijskim potpisom” koji okončava višedecenijsku blokadu istraživanja . Premijer Kirjakos Micotakis takođe je istakao da Grčka ovim “piše novo poglavlje svoje energetske istorije” i da je riječ o prvom istražnom bušenju u skoro 40 godina .

Prema sporazumu, američki ExxonMobil preuzima 60% udjela i ulogu operatera na koncesiji “Blok 2” u Jonskom moru, dok grčki Energean zadržava 30%, a HelleniQ Energy (bivša Helenska naftna kompanija) 10% . Ovaj konzorcijum će sprovesti dodatna geološka ispitivanja 2025–2026, a prvo bušenje planirano je krajem 2026. ili početkom 2027. godine . Procjene na osnovu 3D seizmičkih istraživanja sugerišu da bi Blok 2 mogao skrivati i do 200 milijardi kubnih metara gasa, što bi u slučaju potvrde dramatično pojačalo energetsku bezbjednost Grčke i doprinijelo diverzifikaciji snabdijevanja Evrope . Takav nalaz bi mogao pokriti decenije potrošnje i smanjiti oslonac Grčke na uvoz.

Važnost dogovora ogleda se i u činjenici da je na potpisivanju prisustvovala visoka američka delegacija, uključujući ministra energetike SAD i druge zvaničnike . Oni su potez nazvali dokazom produbljivanja savezništva u energetici i “povratka Amerike” u grčko podmorje . Istovremeno, ovaj potez izazvao je negodovanje ekoloških organizacija, koje upozoravaju da bi bušenje u netaknutim morskim područjima moglo ugroziti životnu sredinu i udaljiti Grčku od klimatskih ciljeva. Ipak, vlada u Atini naglašava da će projekat ispuniti visoke ekološke standarde i da je energetska sigurnost sada prioritet, imajući u vidu krizu snabdijevanja izazvanu ratom u Ukrajini . Nakon decenija oslanjanja na uvoz, posebno na ruski gas, Grčka želi da iskoristi sopstvene resurse i time promijeni svoju energetsku sudbinu.

Strateški zaokret ka američkom partnerstvu

Ovaj sporazum simbolizuje strateški zaokret Grčke ka Sjedinjenim Državama u oblasti energetike. Dolazak američkih naftnih divova ExxonMobil i Chevron (koji je u oktobru 2025. izabran za nosioca koncesija južno od Krita ) predstavlja svojevrsno “glasanje povjerenja” u grčka nalazišta, ali i geopolitičku poruku. U analizi eksperata navodi se da dvostruko prisustvo američkih kompanija “značajno jača geopolitičku poziciju Grčke” u regionu . Ne samo da Exxon i Chevron unose kapital i tehnologiju, već i političku težinu SAD – njihovo prisustvo odvraća potencijalne pritiske rivalskih država. Iskustvo sa eksploatacijom gasa u okolnim zemljama pokazalo je da Turska, koja ima sporove sa Grčkom i Kiprom, zazire od direktnog sukobljavanja na poljima gdje operišu američke firme . Time Atina faktički učvršćuje svoj suverenitet nad energetskim resursima u svojim vodama, uz implicitnu podršku Vašingtona.

Historijski, Grčka je tokom hladnog rata bila blizak vojni saveznik SAD, ali u energetici nije imala ovako intenzivnu saradnju sa Amerikancima. Većinu gasa je uvozila iz Rusije, Alžira i preko LNG terminala, a posljednjih godina i iz Azerbejdžana. Takođe, decenijama je izbjegavala veće istraživačke projekte koji bi je doveli u spor sa susjedima ili ekolozima. Sada se taj kurs mijenja: Vašington je označio Grčku kao centralnog partnera u planu zamjene ruskog gasa američkim tečnim gasom u Evropi . Novo američko rukovodstvo energetiku vidi i kao geopolitičko oružje – “prodavaćemo energente prijateljima da ne kupuju od terorista”, izjavio je američki sekretar unutrašnjih poslova Dag Burgum, aludirajući na želju da savezničke zemlje ne budu klijenti režimima poput ruskog . Ovakva retorika, praćena politikom deregulacije i podsticanja proizvodnje fosilnih goriva, jasno stavlja do znanja da se SAD pozicioniraju kao alternativni dobavljač energije Evropi umjesto Rusije.

Za Grčku, približavanje američkim energetskim interesima donosi višestruke prednosti. Osim potencijalnog otkrića domaćih rezervi, tu je i transfer tehnologije i znanja: grčki zvaničnici ističu da partnerstvo s ExxonMobilom donosi najsavremeniju opremu i stručnost koja do sada nije bila prisutna u grčkim projektima . To može dugoročno osnažiti domaću industriju ugljovodonika i kadrove. Uz to, Atina konsoliduje svoju ulogu lojalnog saveznika Vašingtona, što se uklapa u širu strategiju jačanja političkih i odbrambenih veza sa SAD (podsjetimo, Grčka je posljednjih godina ustupila svoje luke i baze za američke snage, a tenzije sa Rusijom porasle nakon uvođenja sankcija Moskvi zbog Ukrajine).

Važno je napomenuti da zaokret ka SAD ne znači odricanje od Evrope, već naprotiv – usklađuje se sa evropskim naporima za energetsku sigurnost. Evropska unija je pozdravila uključenje američkih kompanija u istočnom Mediteranu, tumačeći to kao doprinos stabilnosti snabdijevanja. Zapadne sile ovim indirektno umanjuju uticaj Rusije u regionu, ali i drugih aktera: Kina, recimo, kroz svoje investicije u mediteranske luke i infrastrukturu takođe traži uticaj, pa je zapadna energetska ekspanzija i odgovor na te trendove. Ukratko, Grčka se ovim potezom jasno svrstala u zapadni energetski blok, napuštajući raniju višesmjernu (i donekle pasivnu) poziciju.

Geopolitičke implikacije za Evropu: bezbjednost snabdijevanja i novi pravci

Novo strateško partnerstvo ima šire posljedice na energetsku bezbjednost Evrope, posebno u svjetlu rata u Ukrajini i prekida saradnje sa Rusijom. Evropska unija je donijela odluku da do 2028. godine potpuno prekine uvoz ruskog gasa i nafte , čime želi Moskvi uskratiti prihode za finansiranje rata . Već krajem 2025. ruski gas činio je tek oko 12% uvoza EU, dramatičan pad sa ~45% koliko je bio prije invazije 2022 . Međutim, iza tih prosječnih brojki krije se neravnomjerno opterećenje: pojedine članice poput Mađarske i Slovačke i dalje su zavisne od ruskog gasa, pa su dobile ograničene izuzetke i prelazne rokove . Za ostatak kontinenta, pronalaženje zamjene za ruski gas postalo je prioritet od strateške važnosti.

U tom kontekstu, Grčka se afirmiše kao novi energetski čvor Jugoistočne Evrope i Mediterana. Već sada, grčki LNG terminali – Revithoussa kod Atine i novi plutajući terminal u Aleksandrupolisu – omogućavaju uvoz tečnog prirodnog gasa (LNG) iz SAD-a, Katara, Egipta i drugih zemalja, koji se potom dalje šalje cijevima ka Balkanu i srednjoj Evropi . Ovaj sjever-jug pravac prozvan je “Vertical Gas Corridor” (Vertikalni gasni koridor) i uključuje interkonektore Grčka–Bugarska, Bugarska–Rumunija, te modernizovane cjevovode kroz te zemlje ka Mađarskoj, Slovačkoj, Moldaviji i Ukrajini . Cilj je da gas koji brodovima stigne u grčke luke bude proslijeđen novim rutama ka centralnoj i istočnoj Evropi, umjesto dotadašnjih tokova sa istoka (Rusije) ka zapadu . Kapacitet ovog vertikalnog koridora planiran je na oko 10 milijardi kubika godišnje, što može pokriti dobar dio potreba regiona . Grčka vlada se pohvalila da je nedavno putem ove infrastrukture organizovala i prve isporuke gasa sve do Ukrajine , čime je simbolično pokazano kako mediteranski LNG može stići čak i do zemlje u ratu, zaobilazeći rusku mrežu.

Novi sporazum o istraživanju gasa u Jonskom moru dodatno pojačava ovu geopolitičku slagalicu. Ako se pronađu komercijalne rezerve, gas iz grčkog podmorja mogao bi hraniti Transjadranski gasovod (TAP), cijev koja već ide od Azerbejdžana preko Grčke i Albanije do Italije . Direktor Energeana, Matios Rigas, istakao je da je lokacija nalazišta blizu Italije i da postoji opcija povezivanja na TAP, što bi grčki gas plasiralo širom evropskog tržišta . Alternativno, gas bi mogao biti usmjeren na domaće tržište i regionalne kupce preko grčke mreže. U oba slučaja, Grčka se pozicionira kao ključna tranzitna zemlja: bilo kao izvoznik sopstvenog gasa, bilo kao ulazna tačka za tuđi (američki LNG, azerbejdžanski gas itd.). Vašington je upravo zbog toga označio Grčku kao “idealan ulaz” za energente – kao pomorska nacija sa razvijenom lukama i tankerima, Grčka je u stanju prihvatiti LNG brodove iz Amerike i dalje ih proslediti u evropsku mrežu .

Geopolitički značaj ovih tokova je ogroman. Rusija je decenijama koristila gas kao polugu uticaja u Evropi; do skora su mnoge zemlje EU (posebno Njemačka, Italija, pa i zemlje Balkana) zavisile od ruskog “plavog energenta”. Sada se iscrtavaju novi pravci na energetskoj karti Evrope koji uglavnom zaobilaze Rusiju. Južni gasni koridor (Azerbejdžan–Turska–Grčka) već radi, američki LNG masovno pristiže u evropske terminale (od Poljske i Holandije do Grčke i Hrvatske), a istočnomediteranski gas Izraela i Egipta postaje dostupan kroz LNG ili potencijalne gasovode. U planu je i istočnomediteranski gasovod EastMed, koji bi jednog dana mogao spojiti izraelsko, kiparsko i eventualno egipatsko gasno polje sa Grčkom i dalje Italijom. Iako je taj projekat tehnički i politički izazovan, američka podrška grčkim energetskim ambicijama sugeriše da Vašington drži otvorena vrata i za takve inicijative. Svaki novi pravac znači smanjenje uticaja Moskve i veću otpornost Evrope na pritiske. U tom smislu, grčko-američki sporazum u Jonskom moru nije izolovan događaj, već dio širokog mozaika preuređenja evropske energetske bezbjednosti nakon 2022. godine.

Naravno, izazovi ostaju. Projekti istraživanja i eksploatacije traju godinama – kako sam ExxonMobil procjenjuje, prvi gas iz Jonskog mora ne bi potekao prije 2030-ih čak i ako bušenja 2027. budu uspješna . U međuvremenu, Evropa se mora oslanjati na alternativne izvore i štednju. Ipak, simbolički efekat je odmah vidljiv: pokazuje se da se i u južnoj Evropi mogu pronaći značajne rezerve (procijenjenih 200 milijardi kubika nije zanemarivo), te da su zapadne kompanije voljne ulagati uprkos ekološkim kritikama. Time EU šalje signal da diversifikacija izvora snabdijevanja nema alternativu – čak i u eri energetske tranzicije ka zelenoj energiji, gas ostaje važan most ka dekarbonizovanoj privredi, ali pod kontrolisanim uslovima i iz raznovrsnijih izvora.

Američka energetska politika u istočnom Mediteranu

Potez Grčke da uključi američke firme dio je šireg trenda američkog povratka u istočni Mediteran po pitanju energije. Tokom posljednjih desetak godina otkrivene su značajne rezerve gasa u ovom regionu – od izraelskih polja Leviathan i Tamar, preko kiparskih Afrodite i Glaucus, do egipatskog mega-polja Zohr. Sjedinjene Države su pažljivo pratile te događaje i sve više se angažovale kroz svoje kompanije i diplomatiju. ExxonMobil i Chevron (nakon preuzimanja kompanije Noble Energy) već su prisutni u izraelskim i kiparskim nalazima, pružajući američkoj strani ekonomsko uporište . Istovremeno, SAD su inicirale i političke forume poput East Mediterranean Gas Forum (EMGF), gdje su okupile zemlje regiona (Izrael, Egipat, Grčka, Kipar, Jordan, pa čak i palestinske vlasti) radi koordinacije gasnih projekata – isključujući Tursku, koja je ostala po strani zbog tenzija sa mnogima od njih.

Dolaskom 2025. godine, američka strategija u regionu dobija još jasnije obrise. Atlantsko vijeće (uticajni američki think-tank) ističe da je ključni cilj Vašingtona “pomoći Evropi da se razdvoji od ruskih energetskih uvoza”, a da su Grčka i njena infrastruktura ključni elementi te strategije . Visoki američki zvaničnici su u novembru 2025. boravili u Atini na konferenciji Partnerstvo za transatlantsku energetsku saradnju (P-TEC) upravo da bi podržali ovakve projekte . Čak četiri člana američkog kabineta (uključujući ministra energetike i ministra unutrašnjih poslova) prisustvovali su tom skupu – što je nezapamćen nivo delegacije – zajedno sa ministrima energetike 25 zemalja i direktorima kompanija poput Chevrona i Exxona . Poruka je bila nedvosmislena: SAD žele da budu garant energetske stabilnosti u istočnom Mediteranu i Evropi, nudeći i svoju tehnologiju i svoj gas.

Američki sekretar za energiju Kristofor Rajt (Chris Wright) naglasio je u Atini da Amerika raspolaže ogromnim zalihama prirodnog gasa i da ima “priliku da zamijeni svaki kubni metar ruskog gasa u zapadnoj Evropi” . To bi, kako je rekao, donijelo obostranu korist – Evropi sigurnu i jeftiniju energiju, a SAD-u tržište i geopolitičku prednost. Vizija koju je predstavio jeste da “svaki molekul ruskog gasa koji ne stigne u Evropu ostane u zemlji i ne finansira Putinovu ratnu mašinu” . U skladu s tim, američka vlada proteklih godina podstiče povećanje izvoza LNG-a. Već 2023. godine SAD su postale najveći svjetski izvoznik LNG-a, a ogroman dio toga ide upravo ka evropskim kupcima. EU je sredinom 2025. obećala da će u naredne tri godine kupovati američku energiju (naftu, LNG, pa čak i nuklearno gorivo) u vrijednosti od 250 milijardi dolara godišnje , što pokazuje nivo oslanjanja na transatlantsku saradnju.

U istočnom Mediteranu konkretno, američka energetska politika kreće se u dva smjera: (1) podrška partnerima da razviju svoje resurse (tu spada i ova pomoć Grčkoj da konačno krene sa bušenjem, ili podrška Izraelu i Kipru kroz američke investicije), i (2) izgradnja nove infrastrukture kojom bi ti resursi (kao i američki LNG) našli put do Evrope. Primjer prvog je upravo Exxonov ulazak u grčki Blok 2 i Chevronov u blokove oko Krita, čime se američki kapital direktno veže za buduću proizvodnju u regionu . Time Vašington stiče interes da garantuje stabilnost – recimo, jasno staje uz Grčku i Kipar u pogledu prava na njihova isključiva ekonomska područja (EEZ) po međunarodnom pravu, odbacujući turske pretenzije u tim zonama . Drugi smjer, infrastrukturni, ogleda se u projektima poput već pomenutog Vertikalnog koridora od Grčke ka Ukrajini , zatim podrške dupliranju LNG kapaciteta u Aleksandrupolisu (gdje bi Američka korporacija za finansiranje razvoja mogla sufinansirati drugi plutajući terminal ), kao i u potencijalnom oživljavanju plana EastMed gasovoda ako uslovi dozvole. Sve to skupa integriše istočni Mediteran u evropsko tržište na način koji odgovara geopolitičkim interesima Zapada.

Treba naglasiti i da američka vizija nije kratkoročna. Iako Evropa ubrzano razvija obnovljive izvore energije i planira smanjenje potrošnje gasa u narednim dekadama zbog klimatskih ciljeva, SAD polaze od stanovišta da “energetska tranzicija ne znači zamjenu jedne vrste energije drugom, već dodavanje novih izvora ukupnoj ponudi” . Drugim riječima, računaju da će potražnja za energijom rasti i da će prostor za gas još dugo postojati – bilo kao tranziciono gorivo ili za hemijsku industriju. Stoga se sada, dok je geopolitička situacija fluidna, pozicioniraju da osiguraju što veći udio tog budućeg tržišta. Istočni Mediteran je tu vrlo privlačan: blizu je Evrope, nalazišta su znatna, a mnoge zemlje su politički prijateljske. Grčka, kao pouzdan NATO saveznik i član EU, idealna je platforma za tu strategiju. U konačnici, jačanjem energetske veze sa Atinom, Vašington konsoliduje i širu geopolitičku arhitekturu u regionu, povezujući energetsku saradnju sa bezbjednosnom – podsjetimo, Grčka je i važan stub NATO strategije na jugoistoku Evrope.

Kontrast sa Srbijom i Mađarskom: upornost oslanjanja na ruski gas

Dok Grčka ubrzano diversifikuje izvore i gradi nove saveze, neke evropske zemlje i dalje čvrsto drže kurs oslonca na ruski gas. Ističu se Srbija i Mađarska – obje u velikoj mjeri zavisne od isporuka preko ruskog gasovoda Turski tok (TurkStream) koji od Crnog mora ide kroz Tursku i Bugarsku. Mađarska, članica EU, otvoreno se protivi sankcijama na ruske energente. Vlada premijera Viktora Orbana još 2021. sklopila je dugoročni ugovor sa Gaspromom na 15 godina snabdijevanja, i do sada nije pokazivala spremnost da ga prekine. Naprotiv, Budimpešta je zaprijetila i pravnim koracima unutar EU kada je pokrenuta inicijativa o potpunom embargu na ruski gas do 2028 . Iako je Budimpešta na kraju morala prihvatiti plan EU (uz određene ustupke za mađarske potrebe), jasno je da politički zadržava proruski kurs. Ruski gas pokriva preko 80% mađarskih potreba, a Mađarska nema morski izlaz niti velike LNG terminale, što je čini taocem postojećih cjevovoda. Orbanova strategija bila je da kroz dobre odnose s Kremljom obezbijedi povoljne cijene gasa za svoju privredu; međutim, rat u Ukrajini i evropska politika doveli su ga u izolaciju po tom pitanju.

Srbija, koja teži članstvu u EU ali balansira između Zapada i Rusije, takođe se oslanja preko 85% na ruski gas u svojim energetskim bilansima. Beograd je do 2022. dobijao gas preko Mađarske (tokom krize u Ukrajini 2009. su privremeno ostali i bez toga), a od puštanja Turskog toka 2021–2022. glavni pravac je preko Bugarske direktno. Srbija je u maju 2022, uprkos ratu, produžila ugovor sa Rusijom za isporuke gasa na tri godine po povoljnoj formuli – što je izazvalo kritike sa Zapada, ali je vlastima u Beogradu bilo ključno za stabilnost snabdijevanja. Ipak, i Srbija je svjesna rizika takve zavisnosti: radovi na novom gasovodu od Bugarske ka Srbiji (Niš–Dimitrovgrad) pokrenuti su uz finansijsku pomoć EU i uspješno završeni krajem 2023 . Taj interkonektor kapaciteta ~1,8 milijardi kubika godišnje (oko 60% srpske potrošnje) sada omogućava dotok neruskog gasa u Srbiju – bilo iz azerbejdžanskog gasovoda TAP, bilo iz LNG terminala u Grčkoj . Na svečanosti puštanja ovog gasovoda, predsjednici Srbije i Bugarske simbolično su poručili da “mijenjaju energetsku mapu Evrope”, istakavši pouku rata u Ukrajini o važnosti dobrosusjedskih veza i diverzifikacije . Srbija je već ugovorila kupovinu 400 miliona kubika godišnje od Azerbejdžana od 2024 , čime je započela, iako oprezno, da smanjuje procenat ruskog udjela u svom uvozu.

Međutim, obe zemlje i dalje retorički ističu da neće “okrenuti leđa” Rusiji. Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić često navodi da će Srbija kupovati ruski gas i nakon 2028. ako bude “najpovoljniji”, te da ne želi da se miješa politika u energetiku. Slično, Mađarska nastoji izboriti stalne izuzetke od evropskih pravila – svjesna da alternativni pravci (poput LNG terminala u Hrvatskoj ili interkonekcije sa Austrijom i Slovačkom) ne mogu trenutno u potpunosti zamijeniti jeftine ruske molekule. Ovakav stav ih stavlja u sve veći kontrast sa zemljama poput Grčke, Bugarske, pa i same EU politike. Bugarska je, recimo, nekada 100% zavisna od Gasproma, danas potpuno prekinula uvoz ruskog gasa i uvozi sav gas kao LNG preko Grčke . Štaviše, Sofija je najavila da će od 2026. obustaviti svaki tranzit ruskog gasa preko svoje teritorije ka Srbiji i Mađarskoj, u skladu sa zajedničkom odlukom EU . Ta objava zvuči alarmantno za Budimpeštu i Beograd: znači da bi Balkan Stream (nastavak Turskog toka) kroz Bugarsku mogao biti zatvoren već za godinu-dvije, što bi ih prisililo da u potpunosti pređu na alternativne dobavljače ili ostanu bez gasa. Nije iznenađujuće da su se i Srbija i Mađarska “razočarale” takvim potezom – mađarska strana je zaprijetila sporom u EU zbog jednostranog gašenja trase, dok srpska računica sada uključuje ubrzanu izgradnju skladišta gasa i osiguranje dodatnih količina iz Azerbejdžana i preko Grčke.

Poređenje sa Grčkom u ovom trenutku je indikativno za budućnost Balkana. Grčka, koja je nekad i sama uvozila značajne količine ruskog gasa (dodavanjem LNG-a, njen uvoz je bio diversifikovaniji, ali ruski gas je stizao Transbalkanskim gasovodom do 2020.), sada je potpuno usaglašena sa evropskom politikom i čak ide korak dalje – nastoji postati izvoznik i tranziter gasa. Nasuprot tome, Srbija i Mađarska rizikuju da ostanu ostrva zavisnosti ako ne uhvate priključak s novim tokovima. Evropski plan je jasan i, izgleda, nepovratan: ruski gas će biti potpuno istisnut iz EU sistema do 2027/28 . To znači da će i one zemlje koje nisu članice (poput Srbije) morati da se prilagode ako žele pristup evropskim energetskim tržištima i fondovima. Već sada EU finansira interkonektore u regionu kako bi povezala zapadnobalkanske države na alternativne pravce – osim srpsko-bugarskog, gradi se i gasovod od Grčke ka Severnoj Makedoniji, planira se povezivanje Mađarske na hrvatski LNG terminal na Krku, a govori se i o jačanju kapaciteta Transbalkanskog gasovoda u reverznom smjeru (taj stari gasovod je nekad nosio ruski gas kroz Ukrajinu, Moldaviju, Rumuniju i Bugarsku do Balkana, a sada bi mogao u suprotnom smjeru nositi LNG iz Grčke ka Rumuniji). Sve to stavlja pritisak na Beograd i Budimpeštu da diversifikuju – u suprotnom, mogle bi se suočiti sa izolacijom ili nestašicama, pogotovo ako Moskva ili tranzitne zemlje zavrnu slavinu.

Buduća energetska mapa Balkana i Evrope

Sporazum Grčke sa ExxonMobilom daleko prevazilazi okvire jednog poslovnog poteza – on je simbol promjene koja zahvata energetsku mapu naše regije i kontinenta. Balkan, koji je nekad bio slijepo crijevo evropskih gasnih ruta kontrolisanih od Moskve, postaje raskrsnica novih pravaca. Na jugoistoku, Grčka se afirmiše kao energetska kapija: kroz njene terminale i potencijalno domaća nalazišta, gas ulazi u evropski sistem sa juga i zapada umjesto sa istoka. Bugarska, Rumunija i druge zemlje regiona ubrzano povezuju svoje mreže u tom novom smjeru, dok istovremeno grade kapacitete za obnovljive izvore kako bi smanjile ukupnu potrošnju gasa. U sredini Balkana, Srbija se više neće moći oslanjati na jedan dobavni pravac – već sada, sa novim gasovodom od Bugarske, u prilici je da bira od koga kupuje. Ako je suditi po izjavama njenih susjeda iz EU, ruski gas kroz Bugarsku uskoro će biti stvar prošlosti . To znači da će i Beograd morati donositi strateške odluke: ili da se energetski preorijentiše poput Grčke (što bi vjerovatno podrazumijevalo veću saradnju sa američkim i evropskim kompanijama, investiranje u infrastrukturu za LNG i povezivanje sa tržištima EU), ili da rizikuje da postane zavisan od tek jednog novog izvora (recimo, Azerbejdžana) što opet nosi rizike.

U širem evropskom kontekstu, slika je jasna – odvija se de facto raskidanje višedecenijske veze Evrope i Rusije na polju energije. Tamo gdje su nekada ruski plinovodi iscrtavali geopolitičke odnose (Sjeverni tok ka Njemačkoj, Južni tok koji je trebao ići preko Balkana, ili postojeći Turski tok), sada nastaju novi koridori pod okriljem EU i SAD. Energetska bezbjednost postala je sastavni dio nacionalne bezbjednosti. Zemlje poput Grčke shvatile su to i iskoristile priliku da se nametnu kao ključni igrači – uloživši svoj geografski položaj i političke veze u novu ulogu. One zemlje koje nastave da se drže starog poretka (oslanjanja isključivo na Rusiju) rizikuju da zaostanu ili budu percipirane kao slaba karika koju treba zaobići.

Za Balkan posebno, naredne godine bi mogle biti prelomne. Ako se scenariji ostvare – a to znači da će Grčka možda do kraja decenije početi proizvoditi sopstveni gas, da će LNG terminali niknuti i u drugim zemljama (pominje se mogućnost jednog u Albaniji, proširenje kapaciteta u Hrvatskoj, novi u Italiji), te da će interkonektori umrežiti sve države regiona – Balkan bi iz zone ranjivosti mogao postati zona otpornosti. Ne samo da bi diversifikovao izvore, već bi višak kapaciteta omogućio i međusobnu pomoć u krizama. Zamislimo situaciju gdje Grčka i Hrvatska kao ulazne LNG tačke snabdijevaju cijeli region: poremećaj u jednoj ruti mogao bi se kompenzovati drugom, zemlje bi mogle skladištiti gas jedne za druge (primjerice, Ukrajina ima ogromna skladišta koja bi se punila ljeti preko Balkana, da zimi isporučuju nazad Evropi ). Ovo je vizija koju aktivno promovišu i u Briselu i u Vašingtonu, jer podiže i ekonomsku i političku stabilnost prostora koji je nekad važio za geopolitički “meki trbuh” Evrope.

Naravno, Rusija neće lako odustati od svog udjela. Možemo očekivati da će pokušati zadržati uticaj kroz bilateralne ponude (npr. Mađarskoj nudi popuste ili zajedničke projekte, Srbiji nudi izgradnju gasnih skladišta i sl.) i kroz podršku političkim akterima koji se protive zapadnoj energetskoj agendi. Ipak, trendovi su za Moskvu nepovoljni: fizička infrastruktura se preusmjerava i svaki novi terminal ili gasovod koji se gradi na Balkanu nije povezan s Rusijom. Čak i omiljena ruska taktika – ulaganje u energetiku drugih zemalja – gubi teren; na primjer, Gaspromovo vlasništvo nad skladištima gasa u Evropi već je pod lupom ili se raskida, a u Srbiji gde Gasprom drži 51% nacionalne gasne kompanije, pitanje diversifikacije postaje i pitanje smanjenja tog uticaja.

Za građane Balkana i Evrope, ova tranzicija bi trebalo da donese veću sigurnost da neće biti ucjena i nestašica, ali i potencijalno stabilnije cijene na duži rok. Kad postoji više dobavljača i pravaca, teže je da jedan akter diktira uslove. Kratkoročno, cijene gasa su bile visoke usljed turbulencija, ali srednjoročno, konkurencija američkog LNG-a, azerbejdžanskog i možda istočnomediteranskog gasa mogla bi oboriti cijene ili bar spriječiti ekstreme . Američki zvaničnici otvoreno kažu da im je cilj “proizvesti što više gasa da obore cijenu”, kako bi prijatelji imali jeftiniju energiju . U konačnici, potrošači bi od toga imali koristi, a izvoznici računaju na volumen.

Zaključak: Sporazum o istraživanju gasa u Jonskom moru između Grčke i američkih kompanija predstavlja prekretnicu koja odražava šire promjene u energetskom pejzažu Evrope. Prvi put posle Hladnog rata, jedna zemlja jugoistočne Evrope se profilisala kao ključni igrač u obezbjeđivanju energije za EU i smanjivanju zavisnosti od Rusije. Ovaj strateški zaokret ka SAD donosi Atini političke poene i investicije, a Vašingtonu uticaj i tržište. Geopolitičke implikacije su dalekosežne: uspostavlja se nova arhitektura snabdijevanja koja povezuje istočni Mediteran sa evropskim srcem, uz blagoslov (i interes) Zapada. Nasuprot tome, zemlje koje ostaju vezane za ruski gas suočavaju se sa sopstvenim izborima – da li da se priključe tom novom poretku ili rizikuju energetski vakuum. Balkanska i evropska energetska mapa do kraja ove decenije vjerovatno će izgledati znatno drugačije nego prije deset godina: više igrača, više puteva i manje dominantnih pozicija. U toj novoj slici, potez Grčke da nakon 40 godina okrene se bušenju gasa sa američkim partnerima biće upamćen kao jedan od katalizatora velike strategijske promjene – promjene koja energiju ponovo postavlja u središte geopolitike, ali uz nastojanje da se njome upravlja kolektivno i održivo, a ne više kao sredstvom ucjene.

/ / /

"Standard Prva" d.o.o. Bijeljina je kompanija registrovana u Bijeljini pri Okružnom privrednom sudu u Bijeljini. Djelatnosti kompanije su računovodstvo, otkupi potraživanja, angel investing i druge povezane usluge. Distressed debt je dio grupacije u okviru koga firma otkupljuje potraživanja koja funkcionišu i ne vraćaju se redovno.

AK Stevanović je vodeća advokatska kuća u regionu sa sjedištem u Bijeljini. Skraćenica predstavlja Advokatsku kancelariju Stevanović Vesne i Advokatsku kancelariju Stevanović Miloša.

Kontakt za medije press@advokati-stevanovic.com ili putem telefona 00 387 55 230 000 kao i na 00387 55 22 4444